بدون شک حماسه روحانیان در دفاع مقدس، همواره در تاریخ این سرزمین ماندگار و پایدار خواهد ماند. روحانیان متعهد و ایمان مدار، همواره در سخت ترین شرایط، از اسلام و میهن اسلامی خود دفاع کرده و حماسه های جاوید آفریده اند. در جنگ تحمیلی نیز روحانیان، این پاسداران راستین مکتب تشیع علوی، با تمام توان در برابر متجاوزان ایستادگی کردند و دریچه ای به صبحِ مسیحاییِ تاریخ در فراروی مردم با شهامت ایران اسلامی گشودند. اینان بودند که در جبهه ها، شورانگیزترین حماسه بشری را آفریدند و با خون سرخشان، نهال نوپای انقلاب اسلامی را به ثمر رسانیدند. روحانیان، شمع شبستان شهامت و استقامت، و سرمستان باده ایثار و شهادت اند.

پاسداران سنگرهای ایدئولوژیک

روحانیان، این پاسداران سنگرهای ایدئولوژیک، همواره از دین و کیان میهن اسلامی دفاع کرده اند. بر همین اساس بود که در جریان جنگ تحمیلی و تجاوز رژیم عراق به کشور اسلامی ـ که قصد نابودی نظام نوپای دینی را داشت ـ این قشر آگاه و متدیّن، در راه پاسداری از ارزش های انقلاب اسلامی و حکومت دینی سر از پا نشناختند و مردانه به سوی جبهه های نور شتافتند. این حق جویانِ سپیدسیرت، در جبهه های حق علیه باطل، نه تنها با مزدوران رژیم بعث جنگیدند، که پیروان دلداده خمینی بزرگ را، به سرچشمه خورشید معرفت و معنویت رهنمون شدند. آنان با برپایی مجالس دعا و نیایش، فضای جبهه را سرشار از نور و معنویت کرده، در تشجیع رزمندگان برومند اسلام، نقش به سزایی بر عهده داشتند. به همین جهت است که شبستان زندگانی ملت رشید ما، همواره از نام و یاد روحانیان و از تابش چلچراغ روشن اندیشه هایشان نورانی است.

روحانیان و جرعه های آزادی

نقش روحانیان در دفاع مقدس و مبارزه با دشمنان اسلام و انقلاب، بسیار پررنگ و قابل توجه است. در اثر رهبری و پشتیبانی روحانیان فداکار و مردم مدار بود که جرعه هایی از زلال آزادی و استقلال را نوشیدیم و کوچه های رستن و پیوستن، و نیز میادین سرخ تکامل و جاده های امن ایمان را طی کردیم. اینک، ما سرافراز و سربلند در میان امت اسلام به خود می بالیم و قله های بلند شکوه و عزّت اسلامی، و نیز استقلال و خودکفایی را طی می کنیم و مردانه، کوله بار همّت و هدف را بر دوش می گیریم.

کتاب مقدس هشت سال دفاع مقدس ملت ایران در برابر متجاوزان و استکبار جهانی، در بردارنده اوراق زریّن حماسه ها و شجاعت های عالمان بزرگ است. در این کتاب، نام روحانیانِ مجاهد فراوانی به چشم می خورد؛ کسانی که همراه و همراز دلاورمردان میدان های ایثار و پیکار بوده اند. آنان گاهی با اشک دیده، زمانی با سخنانی سراسر سبز و بابرکت، و موقعی با دستانِ لبریز از دعا و سعادت، همراهی خود را با رزمندگان اسلام نشان داده اند.

روحانیان جوان و دفاع مقدس

بدون شک روحانیان جوان، در آفریدن حماسه ها و دفاع از مرز ارزش ها، سهمی به سزا داشته و دارند. چه بسیار طلبه های جوان که در دوران دفاع مقدس، پا به آستانه فداکاری های بزرگ نهادند و جان به شعله سپیده خونین سپردند. آنان با الهام از انقلاب سرخ عاشورای حسینی، با اعتقادی راسخ، به سوی جبهه ها شتافتند و قدرت شیطانی و طاغوتی رژیم بعث و حامیان استکباری آن را به سخره گرفتند و پایمال کردند. آن خدامردان، دل به دلدار سپردند، در دایره معنویت و ایثار و شهادت پاگذاشتند و به سوی افلاک پرگشودند. بدین ترتیب، در دوران دفاع مقدس، روحانیان جوان حوزه های علمیه، به همراه دیگر جوانان مؤمن و برومند ایران زمین، در جبهه ها حضور یافتند و در میدان های ایثار حماسه آفریدند. باشد که فداکاری های این قشر پر طراوت و فعال را قدر بدانیم و راه و رسم چگونه زیستن را، از این هم سفران لاله های خونین بیاموزیم.

حمایت از رزمندگان اسلام

بی تردید، روحانیان و اندیشمندان حوزه، همواره در دفاع مقدس و دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نقشی فعّال داشته اند. در این میان، مراجع بزرگوار تقلید، از همه پیشگام تر و جدّی تر بوده اند. آن بزرگواران، با تشویق و راهنمایی های خردمندانه خویش، به رزمندگان اسلام یاری رساندند و آنان را در پاسداری از ارزش های انقلاب و دفاع مقدس دلگرم نمودند.

روحانیت و سابقه دفاع

روحانیت شیعه، در طول تاریخ حیات خود، با جبهه و جهاد سر و کار داشته است. مقام معظم رهبری، حضرت آیت اللّه خامنه ای، در یادکردی از خاطرات حضور روحانیت در جبهه های نبرد فرموده اند: «روحانیت ما، در گذشته هم از این کارها خیلی کرده و در جنگ های گوناگون، حضور داشته است. در همین جنگ های عراق [سال ۱۹۲۰ میلادی [علمای بزرگ ما، پیشتاز جهاد بودند. اول، مرحوم آقامیرزا محمدتقی شیرازی (میرزای دوم) [و] بعد هم مرحوم شریعت اصفهانی ـ رضوان اللّه علیهما ـ فرمانده و رهبر میدان جنگ بودند. من خودم دو نفر عالم را دیدم که در آن جبهه رفته و لباس رزم پوشیده بودند و جنگیده بودند؛ یکی مرحوم آیت اللّه کاشانی [و]… دیگری هم یکی از علمای مشهد بود».

نقش روحانیان در معنویت جبهه ه

جهاد و دفاع ملت مسلمان ایران در برابر متجاوزان، تنها یک دفاع نظامی نبود؛ بلکه بستری برای ساخت و ساز انسان های موحد و دل باخته بود؛ جایگاه عشق و عرفان و معنویت بود؛ در پشت جبهه ها، مراحل سیر و سلوک رقم خورد و عابدان شب و شیران روز، هزاران مقام یافتند. البته حوزه و روحانیت، در این فضاسازی، نقشی ارجمند و به یادماندنی داشت. مقام معظم رهبری دراین باره چنین فرمودند: «جبهه های ما، امتیازش بر همه جبهه های عالم این است که محراب عبادت است و در آن، معنویت وجود دارد. جبهه های ما، فقط جبهه رزم نیست؛ بلکه در آن جا، جبهه دعا و راز و نیاز و عبادت و ذکر و حال است. این بچه ها را می بینید که وقتی می روند و می آیند، چه قدر منوّر می شوند. این، با حضور شما [روحانیان [تأمین خواهد شد. شما که به آن جا بروید، مردم را ملکوتی و الهی می کنید».

روحانیت و تقویت ایمان رزمندگان

یکی از ویژگی های دوران دفاع مقدس، پای بندی رزمندگان اسلام به احکام شرعی به شمار می رفت. دفاع مقدس، نمونه آشکار تقیّد به شریعت بود. این التزام، شاید در طول اعصار، کم نظیر باشد. تقیّد به ادای واجبات و ترک محرمات و حتی انجام مستحبات و پرهیز از مکروهات، نمای غالب رزمندگان کشورمان بود. سرّ پایداری و استواری در نبرد، جز حفظ این روحیه نبود. حوزه و روحانیت، در مصونیت بخشیدن به جبهه نظامی و ایجاد روحیه «پای بندی به شریعت» نقش مؤثر و اساسی داشت.

روحانیت و ایجاد قدرت روانی

نقش اساسی حوزه و روحانیت در دوران دفاع مقدس، تقویت روحیه رزمندگان اسلام بود تا در خستگی و یأس نیفتند و هم چنان مؤمن به هدف و مطمئن به ادامه راه، باقی بمانند. وظیفه خطیر روحانیان در ایّام جنگ، نگاهبانی از دل ها بود. این که قلب ها را استوار بدارد و بر اطمینان و قوت گام ها بیفزاید، از ضعف و دودلی بازشان دارد و بر یقین و ایمانشان بیفزاید. روحانی، با حضور تبلیغی خویش، دل های مرددّ را آرام می کرد؛ وسوسه ها را از جان ها می زدود؛ آرامش روحی به رزمندگان می داد؛ با تلاوت آیات جهاد و مقاومت، تکلیف استقامت را آموزش می داد؛ با یادکرد تاریخ صدر اسلام، صحیفه ایثار و شجاعت را در برابر دیدگان ایشان می گشود؛ و با ترنّم مصایب اهل بیت و سالار شهیدان علیه السلام ، درس سلحشوری و مظلومیت را زمزمه می کرد. در پرتو این تلاش مداوم، جبهه دفاع مقدس، سرشار از روحیه و قدرت روانی بود و رزمندگان، هیچ گاه احساس ترس، خستگی و ناامیدی نمی کردند.

نقش روحانیان در تهذیب نفس رزمندگان

بدون شک دوران دفاع مقدس و جبهه، فرصتی مبارک برای تهذیب نفس و پیراستگی و آراستگی درونی رزمندگان اسلام بود و در این رخداد، حوزه و روحانیت نقش به سزایی ایفا کردند. روحانیان، با تبلیغ ارزش های اخلاقی در ایّام حضورشان در جبهه، بهره وری بیش تر از فضای اخلاقی آن مکان روحانی را افزایش دادند. هم چنین عالمان و طلبه های پاک باز و مخلص، با عمل خویش، به تشنه کامان معنویت، درس های اخلاق و صفا و مهر دادند و در راه پیشرفت اخلاقی جامعه، فراوان کوشیدند.

روحانیان و همگامی با دشواری های جنگ

در ایام دفاع مقدس، حوزه و روحانیت، فصلی زریّن و تابناک، در تاریخ خود به یادگار نهاد. انبوه روحانیان جوان، مخلص و پاک باز، در عرصه های نبرد حضور یافتند و از اعتماد تاریخی جامعه به روحانیت، پاسداری کردند و نگاهبان عزّت دین شدند. حضور فوج فوج روحانیان در گردان های رزمی و تبلیغی و خون پاک انبوه شهیدان روحانیت، توانست تبلیغات مغرضانه را در هم شکند و همگامی حوزه را با دشواری های جنگ نشان دهد.

فضاسازی معنوی

حوزه، در جنگ تحمیلی توانست کارآمدی های گوناگون خود را نشان دهد و از ابعاد مختلف، در دفاع هشت ساله، حضور مؤثر خود را بنمایاند. پاسداری از معنویت و پای بندی به احکام شرعی، از برکات حضور روحانیان در جبهه های نبرد حق علیه باطل بود. بدون تردید، حوزه و روحانیان متعهد و ژرف نگر بودند که در فضاسازی معنویت و حفظ احکام شرعی، نقشی به یادماندنی در تاریخ دفاع مقدس به یادگار گذاشت. مقام معظم رهبری در این زمینه چنین اظهار داشته اند: «در یک جمله به شما بگویم:

یکی از شماها، گاهی یک لشگر را به جهاد و سلاح معنوی مجهز می کند. این، خیلی ارزش دارد».

مصونیت بخشیدن به جبهه های نظامی

حوزه و روحانیت، در مصونیت بخشیدن به جبهه نظامی ـ که صدها هزار نفر را در بر می گرفت و هزاران کیلومتر را پوشش می داد ـ نقش مؤثر و اساسی داشت. بدون حضور و فعالیت روحانیان، جنگ می توانست آبستن آفت های بسیاری باشد که تلاش تبلیغی روحانیان، از ظهور و بروز آن جلوگیری کرد یا به حداقل رسانید. مقام معظم رهبری در این باره چنین فرموده اند: «اگر روحانی نباشد، بعضی ها البته آن روحیه و ایمان را در جبهه حفظ خواهند کرد و بعضی هم نه. می دانید که درجات ایمان مختلف است. بعضی ها یک درجه ایمان دارند، بعضی ها ده درجه ایمان دارند…. کسی که ایمانش یک مقدار ضعیف تر است، باید دائما در او ایمان تزریق کرد و این، با حضور روحانی است».

تقویت روحیه نظامی ه

قوّت نظامی، به تقویت روحیه نظامی ها بستگی تمام دارد. تعداد نیروهای انسانی و امکانات مادی، گوشه ای از معادلات نبرد را ترسیم می کنند، اما ضلع مقتدر و مؤثر دیگر، توان روحیه نظامیان است. با وجود فشارهای تبلیغی بر ضد نظام در دوران دفاع مقدس و نیز فرسایشی شدن جنگ، از توانِ روحی رزمندگان اسلام کاسته نشد، آنان در خستگی و یأس نیفتادند و در پیچ و خم درگیری های درونی فرو نغلتیدند و هم چنان مؤمن و مطمئن به ادامه راه ماندند. نقش اساسی روحانیان در حضور تبلیغی خویش، تقویت همین روحیه ها بود، چنان که مقام معظم رهبری نیز چنین فرمودند: «نقش شما روحانیون، به قدر نقش فرمانده است و نه کم تر. اگر همان گروهان یا گردان یا تیپ یا لشگر که در آن جا مستقراند، فرمانده نداشته باشند، مثل تنی هستند که سر ندارند، و اگر شما را نداشته باشند، مثل کالبدی هستند که قلب ندارند…. روحیه است که به دست و پای انسان، قدرت می دهد…. این جان را چه کسی می تواند شاداب حفظ کند؟ شما و نصایح بالغه و فکر دادنتان. شما این را در جبهه جنگ بارها تجربه کرده اید، خود من هم تجربه کرده ام».

درس استقامت

هر چند جنگ تحمیلی هشت سال به درازا کشید، هیچ گاه رزمندگان اسلام احساس خستگی و یأس نکردند؛ بلکه در این مدت، درس پایداری و سلحشوری به آزادگان جهان آموختند. بدون شک، یکی از عوامل مهم این پایداری، حضور و فعالیت بانشاط و شورانگیز روحانیان جوان در جبهه ها بود. در پرتو تلاش مداوم آنان، دفاع مقدس، سرشار از روحیه و قدرت روانی و استقامت بود. رزمندگانی که طولانی شدن جنگ، آنان را نمی فرسود، بلکه چون فولاد، آبداده ترشان می ساخت، برشور و اشتیاقشان می افزود و آنان را در تداوم راه پایدارتر می ساخت. پس از هشت سال مشقت و مقاومت، با زهری که امام مجاهدان در جام بلا و ابتلا نوشید، چه بسیار بسیجیانی که از جان و دل گریستند و مصیبت زده، در فراق ایام جهادْ به ماتم نشستند. این همه شوق به جبهه و جهاد، جز به امداد نَفَس امام عزیز و حضور مؤثر روحانیان غیور و هدفمند نبود.

جهاد اکبر

بدون شک ایّام دفاع مقدس، فرصتی مناسب برای مبارزه با نفس امّاره و پلیدی و پلشتی بود. در دفاع مقدس، جهاد اکبر با جهاد اصغر آمیخت و جبهه، فرصتی مبارک برای تهذیب نفس و پیراستگی و آراستگی درون شد. در این رخداد، حوزه و روحانیت مؤثر بود. روحانیان، با تبلیغ ارزش های اخلاقی در ایام حضور، بهره وری از فضای اخلاقی جبهه را افزایش دادند. هم چنین عالمان و روحانیان پاک باز و مخلص، با عمل خویش، به تشنه کامان معنویت، درس های اخلاق و صفا و مهر دادند و در راه ارتقای اخلاقی جامعه، کوشیدند. مقام معظم رهبری در توصیه به روحانیان عازم جبهه های نبرد، به این رسالت چنین اشاره فرمودند: «جبهه جنگ، جای تربیت اخلاقی است. مردمان، به جبهه جنگ ـ که مثل یک کارخانه است ـ سرازیر شده اند. در آن جا، می شود مردم را ساخت. بهترین نوع ساختن، ساختنِ با عمل است. پس روحانی ای که در جبهه است، اگر بتواند با عمل خود، اخلاق را تعلیم بدهد و بیاموزاند، استکبار نمی تواند کاری بکند؛ چون فضا و محیط، مناسب و خوب است».

حفظ روحیه جامعه اسلامی

در جنگ ها، توان روحی جامعه، چونان قوّت نظامی و روانی نظامیان، ارجمند و اساسی است. بدون آن، آفت و اختلال در میان سپاهیان رخ می نماید و نفاق و دودلی درمیان ایشان ظهور و بروز می یابد. سپاه دشمن هم این فرصت را می یابد که در پشت جبهه و خط مقدّم نفوذ کند، به شایعات دامن بزند، جنگ روانی درست کند و در نهایت، دروازه ها را بگشاید و پیروزمندانه وارد شود. در جنگ تحمیلی، روحیه ملت بود. آحاد مردم، عاشقانه به جبهه می شتافت و از حقانیت دفاع مقدس، پاسداری می کرد. بی تردید در این روح باشکوه ملی و حفظ روحیه جامعه، روحانیت، نقشی کارآمد داشت. نَفَس مبلّغان دین و حمایت عالمان مذهبی بود که روحیه ملت را نگاه می داشت و آنان را در موضع مقاومت، استوار می ساخت. شبکه گسترده نظام تبلیغی روحانیت بود که مجال تردید را از ذهن ها می زدود و وسوسه خنّاسان و کینه توزان را ناکام می ساخت.

نهادی کارآمد و مفید

روحانیت، چونان قشرهای دیگر، از هشت سال نبرد مظلومانه، آموزه ها گرفت و بهره ها برد. دوره ای سرشار از تجربه را گذراند و براندوخته های تاریخی حوزه افزود. در این دوره، روحانیت توانست کارایی خود را به توده ها نشان دهد، ضرورت حیات خویش را بنمایاند و فلسفه وجودی اش را در پیش چشم غرض ورزان و مخالفان بگذارد. نمونه های اعلای روحانیان مجاهد را، در چهره هزاران روحانی پاک باز و فداکار به نمایش آورد و این واقعیت را بنمایاند که حوزه، نهادی کارآمد در روزگار سختیِ این ملت است.

ویژگی رهبری روحانیان در دفاع مقدس

روحانیت، با حضور خویش در جبهه ها، ویژگی رهبری خود را آشکار ساخت. به همگان آموخت که از درون دژهای نفوذناپذیر، فرمان ایستادگی و مقاومت صادر نمی کند و از مقرهای آسوده، دستور پایداری در نبرد نمی دهد. در ایام سختی، در کنار رزمندگان زندگی می کند. در تب جنگ، آرامش می یابد و در همسویی با مجاهدان مخلص، لحظه ها را بارور می سازد. مقام معظم رهبری، در روزگار دفاع مقدس، به این زاویه اشاره کرده اند و فواید حضور روحانی را در جبهه، از این منظر بر شمرده اند: «اگر روحانیت در صف جلو باشد، چند فایده عاید خواهد شد. اولین فایده حفظ و افزایش حیثیت خود روحانیت است. معلوم می شود که ما به حرف خودمان عمل می کنیم…. ما که به مردم گفتیم بروید، خودمان جلوی آن ها حرکت کرده ایم. رهبر ما که رهبر شد، این طوری شد. امام، منتظر کسی نماند و رفت. خاصیت این برویم، آن است که مردم دنبال آدم بیفتند…. امروز، رهبری روحانیت به این است که به مردم بگوید برویم، نگوید بروید».

دفاع مقدس و بصیرت روحانی

بی تردید، حضور روحانیت در نبرد هشت ساله، بصیرت و فقاهت را در روحانیان رزمنده افزایش داد. ایشان با عمق کینه توزی های دشمنان دین آشنا شدند، همگامی کفر را در مبارزه با حق مشاهده کردند، امدادهای الهی را به روشنی درک نمودند، خطای تحلیل در افق محاسبات مادی را با تمام وجود دریافتند، جمع و تفریق عددی تحلیل گران سیاسی را به استهزا سپردند، درس بصیرت سیاسی را، نه در آموزشکده ها و متون خشک سیاسی، که در میدان وسیع نبرد و جهاد فراگرفتند و نسل آگاه و فرهیخته حوزوی را پرورش دادند.

درس اخلاص و عرفان از دفاع مقدس

بدون تردید، جبهه برای رزمندگان اسلام، به ویژه روحانیان، آموزشگاه معنویت، اخلاص و عرفان بود. در عرصه پیکار، حوزه و روحانیان درس معنویت و اخلاص فراگرفت، از فضای معنوی جبهه بهره ها برد، از چهره های ملکوتی هزاران جوان، عرفان و معرفت آموخت. جبهه، اخلاق عملی را در برابر او گشود. جبهه، میدان گسترده نمایش قوت ها و ضعف های فردی بود. در پرتو حضور در آن، حوزه می توانست خود را محک زند و عیار خویش را بسنجد، ضعف های خود را بیابد و در راه رفع آن بکوشد؛ نیز قوّت های خود را پیدا کند و برآن بیفزاید. اینک در اثر آن فضای عرفانی و اخلاص، حوزه، دانشگاهِ اخلاص و عرفان به شمار می رود.

پاک بازان عرصه ایثار

در ایام دفاع مقدس، حوزه و روحانیت، فصلی زریّن و تابناک در تاریخ خود به یادگار گذاشت. پاک بازان عرصه ایثار، بر جبین ـ حوزه های دین درخشیده اند و در وجدان تاریخی روحانیت، هویتی ماندگار یافته اند. در خسارت های ظاهری و مادی که بر تن خریده اند، برای خود و کیان روحانیت، آبرو و اعتبار آفریده و اجر جاودان گرفته اند. شهیدان روحانیت، در ملأ اعلی، درستی آن را یافته اند و با شهد شهادت، قله های کرامت را در پیش خود دیده اند. بازماندگان کاروان شهادت نیز بدانند که در بذل فرصت ها و ایثارها، سود برده اند و خسارت نکشیده اند. مبادا وسوسه خنّاسان و شیاطین، گمانِ بد بیافریند و در اوج اندوخته خویش، تردید روا بدارند و در انبار توشه شان، آتش برافروزند. قدر آن تلاش ها و ایثارها، در پیش خداوند و حافظه تاریخی ملت و روحانیت، محفوظ مانده و خواهد بود.

حوزه و پاسداری از ارزش های دفاع مقدس

احترام به ارزش های انقلاب، در حوزه های علمیه بسیار حائز اهمیت است. اینک که دفاع مقدس به پایان رسیده، نباید حوزه از تکلیف خود غفلت ورزد و شُهره گان وادی جهاد را در گمنامی وانهد و آنان را در انبوه مشکلات مادی و درسی رها کند. حوزه باید مبلّغ و پاسدار ارزش های معنوی و از جمله ارزش جهاد و ایثار در جامعه باشد و این را از خود آغاز کند. حرمت ایثارگران خود را بشناسد و به نسل قدیم و نوآمد. حوزه، آن را بباوراند. تجلیل و تکریم آنان را، بزرگ داشت اشخاص نپنداشته، آن را قدردانی از ارزش ها بداند و با مراعات آن، به گسترش ارزش های الهی و انقلابی در حوزه بپردازد.

حوزه و تلفیق علم و جهاد در دوران دفاع مقدس

بدون شک نقش حوزه و روحانیت در پیروزی و استمرار جنگ تحمیلی، بر هیچ کس پوشیده نیست. استمرار فعالیت های علمی ـ فرهنگی حوزه در طول جنگ، هرگز این نهاد را از ارائه خدمات به جبهه و جنگ باز نداشت. حوزه توانست کارنامه درخشانی را در پیوند علم و جهاد نشان دهد و با حضور همیشگی مدرّسان و محصلان خویش در جنگ، توفیق خود را درجهاد علمی و نظامی بنمایاند. در جای جای خاک ایران زمین، در شلمچه، هور، خرمشهر، هویزه و…، پژواک نفس های ملتهب ایشان خواهد ماند و نقش گام های استوارشان را، برای نسل ها و نسل ها به یادگار خواهد گذارد. خاک های بیابان و سنگ فرش کوچه و خیابان، با قطره قطره ی خون روحانیان آذین خواهد بست و حنابندان عشق و عرفان را، به نمایش درخواهد آورد.

میعادگاه عاشقان

جبهه و دفاع مقدس، میعادگاه عاشقان و دل سوختگان بود. هر کس به آن وادی می شتافت، بهره ها می گرفت و درس های عاشقانه می آموخت و آن را در کوله بار ذخایر اخروی خویش می نهاد. از شهد ایام حضور، به شوق و شعف می آمد و در سیاه راه ظلمت های زندگانی مادی در این روزگار، آب حیات می یافت و عمر مجدد پیدا می کرد.